Một chung cư sang trọng có 50 hộ dân giàu có ở đòi đuổi 500
người bán hàng rong ở cái hẻm kế bên cút đi cho phố thị đẹp đẽ, thêm
phần sang trọng trọn vẹn. Nó không phải là công bằng, đó chỉ là thứ lý
thuyết ngụy biện của những người cầm dùi cui và nhân danh “vì đô thị
xanh sạch đẹp” vung lên đập những kẻ yếu thế.
Khi viết bài này, tôi vừa xem xong một diễn thuyết của ông Enrique
Penalosa “Tại sao xe bus lại là biểu hiện của dân chủ trong thực
tế?”(*), cựu thị trưởng của thành phố Bogóta, Colombia, người đã từng
biến thành phố này từ một thiên đường của tội phạm, trung tâm của tham
nhũng và bạo lực trở thành một trong những thành phố bình an nhất, nhờ
vào việc chăm sóc từng cư dân của mình. Một trong những lý thuyết mà
Enrique nói ông đã đeo đuổi khi làm thị trưởng và ra quyết định đó là:
Sự công bằng trong chất lượng cuộc sống.
Một chiếc xe bus với 80 hành khách trong xe xứng đáng có một con
đường rộng hơn gấp 80 lần so với 1 chiếc xe hơi chỉ với 1 người ngồi
lái. Một người lái một chiếc xe đạp trị giá $30 cũng có sinh mạng quý
giá tương đương với người ngồi trong chiếc xe hơi trị giá $30.000. Dựa
vào lý thuyết đó, (dù rằng chính ông thừa nhận khi diễn thuyết là “một
sự công bằng ta đã quên mất”), Enrique đã xây dựng một hệ thống đường đi
bộ khổng lồ dành cho những cư dân đang hàng ngày phải sống cạnh sự đe
dọa lấn chiếm của những bãi đậu xe hơi. Hệ thống xe bus mang tên
TransMilenio khiến đường chạy xe bus rộng gấp nhiều lần xe hơi, và những
người lái xe hơi đang xếp hàng nhích ga từng chút phải “chết thèm” với
hệ thống xe bus công cộng đang chạy với tốc độ cao bên cạnh.
Lý thuyết của Enrique về sự công bằng trong chất lượng sống đã khiến
tôi nghĩ về những người bán hàng rong trên vỉa hè ở thành phố lớn tại
Việt Nam. Họ là những người (đa số) xuất thân từ nông thôn. Cũng như bao
cư dân công bình khác trong xã hội, nếu làm ra lúa, trồng ra cafe,
trồng ra sầu riêng mà đem bán, họ đều phải chịu thuế như bao viên chức
thành phố cổ cồn ngồi xe hơi khác. Họ thực thi trách nhiệm với nhà nước
và xã hội dựa trên phần thu nhập họ tạo ra trong cuộc sống – như bất cứ
cái người thành phố nào đang ngồi xe hơi và lấn chiếm vỉa hè một cách
thoải mái ở các quán cafe sang trọng ở quận 1 (TP.HCM).
Sự phân công lao động kém cỏi, tình trạng thất nghiệp và thừa thãi
lao động – là lỗi của chính cái nhà nước họ đã đóng thuế – đã khiến rất
nhiều người ở nông thôn lâm vào cảnh đói kém và phải bỏ xứ đi kiếm ăn xa
nhà. Tại sao họ cũng đóng thuế mà không được đối xử công bằng như bao
công dân khác? – Sẽ không ai có đủ can đảm trả lời rằng cứ ở đấy và sống
với phần ruộng lúa và giá cafe liên tục xuống giá một cách không kiểm
soát thì người nông dân sẽ khỏe re êm xuôi sống sung túc. Sự bất an đó
đẩy rất nhiều người lên thành phố mưu sinh – như một hệ quả của nhà nước
tổ chức kém và thiếu hiệu quả trong phân bố lao động và bình ổn thị
trường nông sản cho người dân.
Ấy vậy mà, khi bước vào phố thị, thành phố và những trí thức cổ cồn
sang trọng (vốn hằng ngày vẫn dừng xe mua mớ rau của đám hàng rong vỉa
hè khi tan sở) thẳng thừng chỉ vào mặt họ và nói: Chúng mày chỉ làm bẩn
thành phố, dẹp hàng rong vỉa hè đi cho đẹp sạch văn minh.
Nhưng văn minh là thế nào? Văn minh liệu có phải là một nhóm người có
nhà thành phố, có xe hơi muốn đi hẻm rộng nên thấy mình thật ức chế khi
lũ người kia dựng lên gánh hàng rong đầu xóm làm bẩn mắt mình? Văn minh
liệu có phải là những cuộc chạy tán loạn, ném đồ của người hàng rong
lên xe, chửi bới họ như chó mèo, siết cổ họ như tội phạm rồi gọi đó là
“làm đẹp đô thị”?
Mưu sinh và di chuyển là quyền tự do của hầu hết con người trong cuộc
sống này. Đói kém nơi này tự khắc phải đến nơi sung túc hơn làm ăn. Và
vì họ – khi làm nông dân – cũng phải đóng thuế hằng năm cho nhà nước –
họ cũng là những công dân có quyền mưu sinh ở thành phố như bất cứ cô
cậu cổ cồn lái xe hơi nào.
Nếu bạn từng đi trên con đường Trường Chinh ở TP.HCM, có bao giờ bạn
tự hỏi tại sao lại có một cái làn xe hơi to gấp 4 lần xe máy, trong khi
chỉ có 3 – 4 chiếc xe hơi chạy qua, trong khi hàng nghìn chiếc xe máy
phải nối đuôi nhau đi 5 km/h trong một đám kẹt cứng? Cái đó đâu có gọi
là văn minh hay công bằng – cái đó là một cuộc đầu tư công để phụng sự
những người giàu có. Nó cũng giống như cuộc chiến với hàng rong. Một cái
chung cư sang trọng có 50 hộ dân giàu có ở đòi đuổi 500 người bán hàng
rong ở cái hẻm kế bên cút đi cho phố thị đẹp đẽ, thêm phần sang trọng
trọn vẹn. Nó không phải là công bằng, đó chỉ là thứ lý thuyết ngụy biện
của những người cầm dùi cui và nhân danh “vì đô thị xanh sạch đẹp” vung
lên đập những kẻ yếu thế, nghèo khổ – không chung giới với mình.
Nào chỉ có xứ TP.HCM này có hàng rong, cả thế giới này có hàng rong.
Tại sao những người nghèo đô thị không được xếp vào một vị trí đàng
hoàng để họ có thể mưu sinh, đóng thuế phù hợp với thu nhập và có nghĩa
vụ chịu trách nhiệm về chất lượng hàng hóa của mình? Tại sao chính quyền
không phải là người đối thoại để lập lại trật tự, với giao kèo về rác
thải, vệ sinh, món ăn, hàng hóa mà lại hóa thành người cầm dùi cui đi
siết cổ người đẩy xe hàng rong? – Chẳng phải chính quyền có thể đối
thoại với những nhà hàng sang trọng, để biến vỉa hè thành bãi đậu xe hơi
cho khách tới ăn hay bàn để cafe cho khách ra ngồi hóng gió?
Tại sao thay vì những chính sách tôn trọng, không cổ súy nhưng không
xua đuổi và hằn học, lại là những chiếc xe hơi và đám người “trật tự đô
thị” được trả lương (bằng thuế của người dân) để hè nhau đi giật rổ cà
chua, chích điện anh hàng rong, đạp đổ thúng bánh tráng của bà già?
Có người ngụy biện rằng đám hàng rong phải trả tiền cho anh chị giang
hồ để “giữ chỗ”, không thì đừng mơ mà bán. Vậy tại sao chính những
người đang quy hoạch vỉa hè không thỏa hiệp được với người bán hàng rong
như đám anh chị giang hồ kia làm được? Tại sao họ lại đẩy những người
dân nghèo vào thế đối lập với chính mình – để họ quay ra bất chấp tất
cả, vẫn bưng thúng mủng hàng hóa ra đường bán, để tranh cướp cho được
vài chục nghìn trên rổ cà chua hay gánh rau xanh?
Miếng ăn sao lại là đặc quyền của những người đô thị – cho rằng đô
thị thuộc về mình, phải đẹp như ý mình, xanh vừa mắt mình. Đất đai,
thành thị, miếng ăn vốn dĩ là không thuộc về một nhóm đặc quyền nào, nó
phải có những phần thuộc về những nhóm người nhất định. Nếu người thành
thị được lái xe máy đi làm ở cao ốc, thì những người hàng rong cũng có
quyền đẩy xe đạp đến một vị trí phố xá thích hợp và kiếm miếng ăn qua
ngày.
Nếu không làm được điều đó, nó là lỗi của hệ thống quản lý đô thị cực
đoan, không thừa nhận nhóm dân cư thất nghiệp đang cần mưu sinh bằng
nghề tự phát như hàng rong, là nhắm mắt che tai trước hàng triệu người
còn no đói thất thường với xe đậu hũ, gánh chè đậu đen. Đó không phải là
trật tự đô thị, đó là sự ngụy biện của những người mang phong thái của
sự giàu có đang rũ bỏ kẻ khác khỏi cái thành phố mà họ và người nghèo
kia đều phải đóng thuế như nhau.
Đó là một sự bất công đô thị được trang điểm bằng cái áo “vì văn minh và thành phố sạch đẹp”.
Giống như Enrique Penalosa phân tích trong bài phỏng vấn dành cho New York Times:
“Ở các nước đang phát triển, hầu hết mọi người không có xe hơi, vì thế
tôi nói, xây dựng những đường đi bộ tốt là xây dựng một nền dân chủ.
Đường đi bộ là biểu hiện của sự công bằng. Ở các nước đang phát triển,
đường đi bộ lại không phải là ưu tiên hàng đầu. Họ ưu tiên xây đường cao
tốc và đường cho xe hơi.”… “Chúng ta xây đường cho xe hơi còn nhiều hơn
hạnh phúc cho trẻ con… Những người có thu nhập cao ở các nước đang phát
triển chẳng bao giờ đi bộ. Họ nghĩ thành phố là nơi đầy đe dọa – và có
khi hàng tháng trời họ ra ngoài mà chẳng hề phải đi bộ qua một block nhà
nào.”
Quả thật, ở TP.HCM, khi dẹp đuổi hàng rong và xô đẩy vỉa hè, thực ra
là người ta đang dọn đường cho những người giàu đi qua cho thật mát mẻ,
thong dong…
(Alan Phan)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét